Nieszawa leżąca na pograniczu ziemi dobrzyńskiej i kujawskiej, od wieków była miastem, w którym swoje miejsce na ziemi odnajdywali Niemcy, Rosjanie, Holendrzy, Prusacy, Szkoci. Tutaj także niespełna dwieście lat temu, rozpoczęli swoją historię nieszawscy Żydzi.
Pierwsze informacje o pobycie Żydów w Nieszawie sięgają wieku XVI, czasu panowania Jagiellonów. W rejestrze podatkowym z 1564r. zapisano 6 złotowy podatek, jaki miasto Nieszawa zapłaciło od mieszkających tu Żydów. Dość trudno dziś wytłumaczyć fakt pobytu ludności żydowskiej w Nieszawie we wspomnianym okresie, a to ze względu na uzyskany w 1559r. przez mieszczan nieszawskich przywilej króla Zygmunta Augusta . Głosił on, że nie wolno Żydom osiedlać się w Nieszawie ( "de non tolerandis Judaeis" ). Nie stwierdzono w czasach późniejszych – tj. do XIX wieku - śladów pobytu Żydów w Nieszawie .
Po II rozbiorze ziem Rzeczypospolitej Nieszawa znalazła się w granicach Królestwa Pruskiego. Rozpoczął się nowy etap historii miasta; od tej pory ściśle związany z władzą obcych państw – początkowo pruskiego, a z czasem rosyjskiego. Okres ten przyniósł również zmiany struktury ludności Nieszawy.
Z chwilą ustanowienia władzy nad zajętymi ziemiami polskimi, Prusacy przystąpili do wprowadzania swego prawodawstwa. Odnosiło się to m.in. do problemu żydowskiego, mianowicie na ziemiach zajętych przez Prusy skasowano istniejący w miastach polskich przywilej de non tolerandis Judaeis. Tym samym Żydom zezwolono na osiedlanie się w miastach, a nawet dążono do systematycznego zrównania ich wobec prawa i dopuszczenia do obywatelstwa . Tym sposobem rozpoczął się proces osadnictwa ludności żydowskiej w Nieszawie.
Pierwsze wzmianki potwierdzające napływ ludności żydowskiej do Nieszawy pochodzą z 1808r. i podają stan liczbowy Żydów na 68 osób; znacznie większą liczbę – bo już 135 osób, podaje wykaz ludności żydowskiej miasta Nieszawy z 1823r. Według niego mieszkały tu m.in. rodziny Kohnów, Lanisbergerów, Toruńskich, Łęczyckich, Bydgoskich, Barcińskich, Kowalskich, Forduńskich, Kujawskich, Poznańskich, Podgórskich, Krotoszyńskich, Maydańskich, Ebińskich i innych .
W roku 1823 wśród Żydów dominowała ludność napływowa, wywodząca się przede wszystkim z Prus (zaboru pruskiego), oraz ze Służewa, Łęczycy, Kowala, Lipna, Brześcia Kuj., Warszawy. Odnotowano również osoby rodzące się już w Nieszawie, jak np. Rychle Kowalska, lat 15, córka Aleksandra (ur. w Inowrocławiu, lat 53) i Mendle (ur. w Inowrocławiu, lat 46) Kowalskich. Dziewczynka ta musiała więc rodzić się w 1808r. .
Inna wymieniona w spisie osoba to Karolina Podgórska, lat 19, także urodzona już w Nieszawie. Jej rodzicami byli: Hers Podgórski (ur. na Pomorzu, rzeźnik, w Nieszawie od 20 lat) i Haje Podgórska (ur. w Brzeziu). Dane tej kobiety mogą świadczyć o jeszcze wcześniejszym pobycie Żydów w Nieszawie, mianowicie już w 1804 roku . Z 1808r. pochodzi adnotacja odnośnie opłat miejskich, w której wyznacza się wysokość podatku "od synagogi i złożenia ciała 6 talarów" . Być może odczytać zapiskę tę należy jako podsumowującą proces systematycznego , wcześniejszego niż rok 1808 – napływu Żydów do Nieszawy.
W okresie od pierwszego dziesięciolecia XIX wieku aż po rok 1918, liczba ludności żydowskiej w Nieszawie charakteryzowała się pewną rotacją; do roku 1870 odnotowuje się zdecydowany przyrost żydowskich mieszkańców miasta. Po 1870r. liczba Żydów spada ; w roku poprzedzającym wybuch I wojny światowej stanowili 12,7 % mieszkańców Nieszawy .
Osadnictwo żydowskie w Nieszawie przebiegało między wyznaczonymi ulicami, co było efektem starań Polaków domagających się przywrócenia zakazu osiedlania się Żydów. Więc chociaż starania te nie przyniosły cofnięcia swobód dla Żydów, wolno im było osiedlać się jedynie na wskazanych ulicach. W ten sposób w Nieszawie powstało niewielkie getto żydowskie, obejmujące ulice: część ul. Szerokiej (obecnie: ul. Mickiewicza) - między ul. Toruńską i Targową (obecnie ulice: Ciechocińska i Kościuszki), część ul. Targowej (obecnie: ul. Kościuszki) -miedzy: ul. Szeroką i Przemysłów (obecnie : ul. Mickiewicza i Sienkiewicza), część ulicy Przemysłów (obecnie ul. Sienkiewicza) - między: ul. Targową i Toruńską (obecnie: ul. Kościuszki i Ciechocińska) oraz ulicę Ogrodową .
Mieszkający tu Żydzi trudnili się głównie handlem, kupiectwem i rzemiosłem. Pierwsi osadnicy żydowscy to m.in. handlarz towarami korzennymi, handlarz suknem, szklarz, rzeźnik, handlarz wełną, kupiec galanteryjny, kolonialny, zbożowy. W 1834r. odnotowano Żydów, którzy przyjęli nowe nazwiska; wśród nich znajdowali się m.in.: cyrulik, blacharz, furman, piekarz, waciarz, krawiec, szewc, dzierżawca wagi miejskiej . Systematycznie powiększając swoją liczebność, Żydzi nieszawscy stawali się ważnym elementem życia gospodarczego miasta. Zakładali kramy, składy, budowali domy rodzinne, w których od frontu lub na parterze znajdowały się sklepy, obsługiwane przez najbliższą rodzinę lub krewnych.
W I poł. XIXw. w Nieszawie praktykowali felczerzy pochodzenia żydowskiego.
W roku 1837 – Lejzer (Leon) Zander, w latach 1845 – 1850 – Aron Służewski, obaj po dyplomie warszawskim oraz doktor Maurycy Gębicki (Gembicki) – lekarz dyplomowany w 1808r. w Erfurcie. Nadmienić należy, że ówczesny burmistrz Nieszawy był zmuszony czynić starania u powiatowych władz rosyjskich o zezwolenie odbywania praktyki lekarskiej przez lekarza starozakonnego, gdyż jak twierdził – innego tu wówczas nie było. Istniał bowiem zakaz osiedlania się lekarzy żydowskich w miejscowościach nadgranicznych, a takim miastem była Nieszawa .
Osiedlając się w Nieszawie, sąsiadując z Polakami, Niemcami, Rosjanami, zachowali Żydzi swoją odrębność religijną, obyczajową. Wedle tradycji oraz swych narodowych racji, życie społeczności żydowskiej koncentrowało się w zasadzie wyłącznie wokół gminy wyznaniowej. Stanowiła ona ośrodek, wokół którego toczyły się wszystkie codzienne sprawy Żydów – prywatne i publiczne. Oprócz kierowania życiem religijnym, gmina wyznaniowa w dużym stopniu oddziaływała na problemy społeczne, finansowe, oświatowe, a nawet polityczne swoich żydowskich członków. Jeżeli grupa Żydów była tak liczna, że stanowiła pełnoprawną Gminę Wyznaniową, podstawowym celem i zarazem warunkiem istnienia było posiadanie domu modlitwy, cmentarza, łaźni rytualnej. Powołanie wymienionych instytucji gminy wymagało odpowiedniego aktu (zgody) ze strony władz miejskich, ewentualnie właściciela miasta.
Trudno dokładnie określić, kiedy Żydzi nieszawscy założyli własną gminę; w pierwszym bowiem okresie osadnictwa podlegali Gminie Wyznaniowej w Służewie . Jak podaje P.Burchard w pracy pt. "Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce" "...jeżeli w archiwach nie ma aktu założenia gminy, za datę jej powstania można najczęściej przyjąć rok założenia cmentarza" . Wychodząc z tego założenia, początki nieszawskiej Żydowskiej Gminy Wyznaniowej należy przypuszczalnie datować na lata dwudzieste XIX wieku. Bowiem z pisma Komisarza Wojewódzkiego Delegatury w Obwodzie Kujawskim Województwa Mazowieckiego z 28 sierpnia 1824r. kierowanego do burmistrza m. Nieszawy dowiedzieć się można, że miejscowi Żydzi - "oddawna zamieszkali obywatele miasta tutejszego", do kasy miejskiej wpłacili 6 zł celem opłaty za grunt pod mogiły; w 1819r. opłata ta wyniosła 30 zł .
Ludność żydowska zamieszkująca Nieszawę, zapewne od pierwszych chwil pobytu w mieście, czyniła starania zmierzające do zorganizowania i zapewnienia podstawowych funkcji religijnych, czynionych przez gminę. Do spraw najważniejszych należało znalezienie odpowiedniego miejsca do modlitwy i miejsca pochówku zmarłych. Jak podaje w swojej pracy „Nieszawa w latach 1793-1918 ”- T. Dziki, początkowo Żydzi nieszawscy korzystali z wynajmo-wanego pomieszczenia, które służyło im do celów modlitewnych. Nie udało się dotąd ustalić adresu wynajmowanego pomieszczenia .
W 1849r. została pobudowana w Nieszawie synagoga. Społeczność żydowska Nieszawy liczyła wtedy około 250 osób . W sprawę budowy domu modlitwy mocno zaangażowany był jeden z nieszawskich Żydów – Goetz Kohn, który na potrzeby budowy wykupił cegły po byłym browarze . Plan architektoniczny nieszawskiej synagogi sporządził znany architekt włocławski, pełniący urząd architekta powiatowego - P.Tournelle; zaprojektowana przez niego świątynia nosiła cechy stylu neoklasycystycznego . Od czasu wystawienia synagogi, datuje się stałą obecność rabina; do roku 1914 odnotowano następujące osoby pełniące tę funkcję: Mojżesz Toruński (do 1867r.), Salomon Schrejber (do 1871r.), Dawid Haltrecht (1871-1872r.), Jakub Majer Bron (do 1883r.), Hersz Aron Izraelowicz (do 1903r.-?) oraz Abram Rafał Sonabend (do 1914r.) .

Nieszawska synagoga, fotografia z okresu międzywojennego

Wystawiona przy ul. Toruńskiej (obecnie ul. Ciechocińska nr 5) synagoga była jedną z okazalszych budowli Nieszawy. Był to narożny budynek zbudowany na planie prostokąta (długości 27 i szerokości 18 łokci, wysokość – 10 łokci), murowany z cegły, kryty blaszanym dachem. Usytuowany był szczytem do ulicy Toruńskiej. Centralna ( szczytowa ) ściana synagogi - jak każe tradycja judaistyczna - skierowana była na wschód, na Jerozolimę. Jak poświadczają zachowane zdjęcia nieszawskiej synagogi była ona otynkowana. Otwory okienne świątyni wyznaczone były na planie prostokąta, zwieńczone półkoliście. Fronton synagogi wykończony był tympanonem, mieszczącym okrągłe okienko. Zdobiły ją boczne pilastry oraz profilowane gzymsy. Synagogę otaczało metalowe ogrodzenie na dość wysokiej, ceglanej podmurówce.
Układ wnętrza świątyni można odtworzyć przy pomocy ogólnego opisu żydowskich synagog oraz na podstawie wspomnień nieszawian, pamiętających jej wnętrze. Do synagogi wchodziło się idąc wzdłuż ściany południowej. Do pomieszczenia centralnego wiódł przedsionek, w którego lewym kącie znajdowało się wejście na galerię, przeznaczoną dla kobiet, dzieci i postronnych. W przedsionku znajdowały się duże, przeszklone drzwi, wychodzące na salę modlitw. Centralne pomieszczenie synagogi – salę modlitw – wypełniały dwa rzędy drewnianych ławek.
W szczytowej, wschodniej ścianie znajdował się "ołtarz" (jak opisują go Polacy), czyli Aron ha-kodesz, ozdobna szafa w której Żydzi przechowywali Torę ( był to spisany na zwojach Pięcioksiąg Starego Testamentu ). W jej pobliżu wisiała flaga żydowska z Gwiazdą Dawida. We wspomnieniach zachowała się informacja o pulpicie - prawdopodobnie uproszczonej bimie . Był to pulpit, na którym umieszczano zwoje Tory podczas nabożeństw. Z tego miejsca mógł śpiewać kantor i stąd głoszono naukę. Jeden z mieszkańców Nieszawy, Polak, który pamięta wnętrze synagogi, określił ją jako "skromną". Opierając się w tym przypadku tylko na wspomnieniach – prawdopodobnie nie posiadała zdobień ściennych.
W skład posesji zajmowanej przez synagogę nieszawską wchodziły jeszcze dwa pomieszczenia: budynek zajmowany przez rzezaka i jego rodzinę oraz budynek przeznaczony na bibliotekę i mykwę. Znajdowały się w zachodniej części działki. Przy domu rzezaka stała mała ubojnia . Mykwa służyła do rytualnej kąpieli, wymaganej w stosunku do kobiet i mężczyzn przez nakazy religijne judaizmu.
Biblioteka żydowska w Nieszawie to jeden z największych księgozbiorów własności gminy żydowskiej na Kujawach. Znajdowały się w niej książki autorów żydowskich, pisane w jidysz i po hebrajsku, a także bardzo duży zbiór książek autorów polskich, często o tematyce patriotycznej i narodowej. Być może w którymś z opisanych budynków mieściła się szkoła religijna dla chłopców – cheder. Tradycja nakazywała bowiem posyłanie na naukę religii już
pięcio, a nawet trzy-letnich chłopców. Nie jest jednak wiadome, gdzie w Nieszawie znajdował się cheder .
Cmentarz żydowski w Nieszawie został założony w krótkim czasie po sprowadzeniu się Żydów do miasta. Nie można jednoznacznie określić daty jego powstania ze względu na brak precyzyjności zachowanych wzmianek na ten temat. Z pewnością jednak datą końcową przytaczaną jako czas założenia cmentarza żydowskiego, jest rok 1819 . Jak każe tradycja żydowska, cmentarz założono poza miastem ( "poza granicami miasta żywych"). Znajdował się przy drodze na Przypust, na ul. Narutowicza i zajmował działkę nr 634. Obszar cmentarza wynosił 0,26 ha i miał kształt nieregularnego czworoboku . Obwiedziony był ceglanym murem od strony północnej, południowej oraz od Wisły, natomiast tylna ściana ogrodzenia wykonana była z kamienia. Zachowało się zdjęcie, przedstawiające proces rozbiórki cmentarza żydowskiego wiosną 1940r., dokumentuje ono jednak jeszcze wygląd tego miejsca.
W północno-wschodnim narożniku cmentarza usytuowany był murowany dom, w którym mieszkał dozorca. Nie wiadomo, kto pełnił tę posługę, zapamiętano jednak, że był to Polak. Od strony Wisły na teren cmentarza prowadziła brama, wykonana z kutego metalu. Nagrobki: macewy, pomniki, obeliski – wiele z nich wykonane było z marmuru, granitu, piaskowca. Macewy zdobiły napisy w języku hebrajskim oraz stylistyczne, graficzne ryty. Świetność nagrobków świadczyła o zamożności nieszawskich Żydów, o trosce w uszanowaniu zmarłego, a jednocześnie była świadectwem ich przeszłości. Cmentarzami żydowskimi opiekowały się zazwyczaj stowarzyszenia charytatywne, zwane Bractwami Pogrzebowymi. Często pomagały rodzinie zmarłego przygotować pogrzeb, troszcząc się o wszystkie przewidziane prawem żydowskim czynności ( obmycie, ubranie zmarłego, przygotowanie grobu, pochówek). Nie są znane dokumenty potwierdzające istnienie takiego bractwa w Nieszawie, wiadomo jedynie, że co bogatsi Żydzi byli opodatkowani przez gminę, m.in. na poczet utrzymania obrzędów religijnych gminy, w tym i pochówków zmarłych.